‘Beka’ sözcüğü çok sık kullanılıyor. Tartıyla da siyasette. Arapça kökenli bir sözcük olan bekanın Türk Lisan Kurumuna nazaran Türkçe karşılığı ‘kalıcılık, ölmezlik’. Türkçe karşılığını temel alınca, “Türkiye’nin beka sorunu” yerine “Türkiye’nin kalıcılığı sorunu” demek bayağı bir ürkütücü oluyor. En güzeli ben ‘beka’ sözcüğünü kullanarak yazıya devam edeyim.
Bir ülkenin iktisadının yabancı finans kurumlarının risk alma iştahına giderek hassas hale gelmesi kıymetli bir beka meselesidir. Çünkü o ülkeye ait risk algısı artıp, birebir kümedeki ülkelerin riskinin epeyce üzerine çıktıkça, o ülkeye yönelik risk alma iştahı azalır. Bir ülkeye ait ‘risk alma iştahının azalması’ ise yabancı yatırımcıların o ülkeye borç vermekte nazlanmaları manasına gelir. Risk alma iştahının keskin biçimde düştüğü periyotlarda ise bırakın borç vermeyi, vaktiyle verdikleri borçları geri alıp o ülkeyi terk etme yarışına girerler. Hülasa bu türlü bir ülkeye, hem olağan şartlarda gelenin çok daha altında döviz girişi olur hem de vaktiyle gelen döviz çıkar. Farklı bir sözle, döviz arzı azalırken döviz talebi artar. Kur sıçrar. Döviz cinsinden borç ne kadar yüksekse, bilançolar o derece ziyan görür. Hele döviz cinsinden borcu olanların döviz varlıkları epey azsa, sorun daha da vahimleşir. Şirketler sıkıntı durumda kalırlar. Emekçi çıkarmalar başlar. Hem mal ve hizmet talebi hem de arzı düşer. İktisat küçülür. Sıçrayan kur enflasyonu da azdırır. Yoksulluk artar.
Peki, bir ülkenin iktisadı nasıl yabancı finans kurumlarının risk alma iştahına giderek hassas hale gelir? Farklı biçimlerde olabilir; akla gelen tüm olasılıkları ele almak yerine, Türkiye için bu soruyu yanıtlamaya çalışayım. Türkiye’nin temel sıkıntıların biri –malum, büyüme oranı arttıkça cari süreçler açığının da artması. Cari süreçler fazlası verdiğimiz yıllar, daima kriz yılları. Kimi kriz yıllarında ise cari fazla vermesek de cari açık pat diye düşüyor. Cari süreçler açığı, döviz sarfiyatları ile döviz gelirleri ortasındaki fark olduğuna nazaran, yurtdışından döviz borçlanarak finanse ediyoruz. İşte yabancıların, yani bize döviz cinsinden borç verenlerin risk alma iştahları devreye giriyor. Bu iştah azalıyor, daha az dış finansman bulunuyor. Risk alma iştahı global bir olgu olabilir, ya da bir ülkeye yönelik olabilir. Global olana yapacak fazla bir şey yok. Meğer bir ülkeye yönelik risk alma iştahının kesilmesini düzgün bir iktisatla engellemek mümkün.
Buraya kadar yalnızca Türkiye’nin yabancı finans kurumlarının risk alma iştahındaki azalmaya hassas olmasının temel nedenini ele aldım. Meğer sorduğum soruda “giderek hassas hale gelmesi” de var. Hassaslığın artması açık ki o ülkenin riskinin yükselmesine paralel gerçekleşen bir olgu. Mesela kredi hacmini pompalarsanız, ithalatı ve döviz ihtiyacı de artırırsınız. Ya da şirketler kesitinin döviz cinsinden borçlanmasını teşvik ediyorsanız tekrar riskiniz yükselir. Ya da ‘garip’ bir para siyaseti uyguluyor ve döviz (ve de altın) talebini yükseltiyorsanız da ekonominiz giderek kırılganlaşır. Maliye siyasetini da bozabilirsiniz elbette. Bütçe açığını giderek artırıp, finansmanını daha çok döviz cinsinde yapabilirsiniz. Bu türlü bir ülkede bir yandan döviz cinsinden borç artacağı bir yandan da risk yükseleceği için, yabancıların risk alma iştahına karşı hassaslık giderek artar.
Kısacası, ekonominizin giderek kırılganlaşması aslına bir beka meselesine dönüşür. 2018-19 krizini hatırlayın. Global krizden sonraki süreçte, şirketlerimizin döviz cinsinden yükümlülükleri ile döviz cinsinden varlıkları ortasındaki fark çok açıldı. Münasebetiyle, bilançoları kur artışına karşı oldukça hassas hale geldi. Birebir periyotta yurtiçi kredi hacmi de patladı. Bilhassa inşaat ve güç dallarında bu olgular daha çok gözlendi. 2017 sonlarına yanlışsız Suriye sorunu ile 2018 bahar aylarında iktisatta karar alıcı mevkideki üst seviye bakanların ve Cumhurbaşkanı’nın para siyaseti hakkında hem de Londra’da verdikleri demeçler piyasalarda gerginliği artırdı. Asıl darbe, Trump’un Temmuz ve Ağustos 2018’de Türkiye’nin ‘ekonomisini mahvetmekle’ tehdit ettiği tweetlerinden geldi. O tweet bildirilerindeki örtük tehdit, ABD’nin Türkiye’nin dış borçlanmasını sekteye uğratabileceği tehdidiydi. Sonrası malum; kur ve risk priminde keskin sıçrama, ekonomik daralma ve istihdamda büyük düşüş.
Yazının tamamı burada.
