2000-2023 Türkiye Para Politikası
ODTÜ Gelişme Mecmuasının son sayısında(50), 2000-2023 yıllarını kapsayan periyotta ülkemizde uygulanan para siyasetlerine ait 3 güzide makale yayımlanmıştır. Bu sayfada ilgili makaleleri yapay zekanın yardımıyla özetlemeye çalışacağım.
YAZARLARIN ÖZETLERİ
| Türkiye’de yakın periyot merkez bankacılığı ve uygulanan siyasetlerin sonuçları |
| Çufadar, Ali (ODTÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2023-6) |
| Türkiye, 1990’lı yıllardaki yüksek enflasyon düşük büyüme periyodunu enflasyon hedeflemesi stratejisi ile sona erdirmiştir. 2002-2016 yılları ortasındaki fiyat istikrarına odaklı siyasetler düşük enflasyon seviyelerine ulaşmış, istikrarlı büyümeyi desteklemiştir. 2017 yılından başlayarak TCMB bağımsızlığının basamaklı olarak azalması, para siyaseti kararlarında büyümenin yükünün artması, KGF ve kamu bankalarının faal olarak kredi siyasetlerinde rol üstlenmesi kısa vadede yatırımları ve büyümeyi artırmıştır. Lakin, bilhassa Eylül 2021 sonrası fiyat istikrarı odaklı siyasetlerin terk edilmesiyle birlikte, TCMB’nin enflasyon amacının nominal çapa olma vasfı erozyona uğramış, enflasyon oranları bariz yükselmiş, döviz rezervleri kritik düzeylere düşmüş, ülke risk primi artmıştır. Başta düşük TCMB rezervleri olmak üzere, mevcut göstergeler mevcut para siyaseti operasyonel çerçevesinin sürdürülebilir olmadığını, gözden geçirilmesinin zarurî olduğunu göstermektedir. |
| İkili Açmaz çerçevesinden Türkiye’de yakın periyot Merkez Bankacılığı ve kur krizlerini anlamak |
| Cömert, Hasan; Öncü, T. Sabri (ODTÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2023-6) |
| Bu makalenin temel hedefi Türkiye finansal piyasaları ve merkez bankacılığında bilhassa son devirde ortaya çıkan gelişmeleri teorik bir çerçeveden anlamaya çalışmaktır. Türkiye’de merkez bankacılığı, dünyadaki gelişmelere paralel olarak, bilhassa Global Kriz sonrası önemli değişim yaşadı. Bu bağlamda, finansal akımların olumsuz makro tesirlerini araç setini genişleterek ve de kurumsal çerçeveyi değiştirerek dengelemeye çalıştı. 2010`lu yılların başında merkez bankası karar yapıcıları yeni geliştirilen siyasetlerin etkinliğinden ziyadesiyle emin gözükmekteydi. Lakin birikmiş makro kırılganlıkların bir grup yurt içi siyasal ve jeopolitik gelişmelere paralel olarak daha fazla görünür hale gelmesi ve hükümetin merkez bankası üzerinde artan gölgesinin de tesiriyle, gecelik faizler fonksiyonunu yitirirken banka ortaya çıkan sorunlara giderek daha direkt araçlarla karşılık vermek zorunda kaldı. Ayrıyeten BDDK ile eşgüdümlü olarak, finansal piyasalarda dolaylı sermaye denetimleri denilebilecek siyasetler geliştirdi. Bu değişimleri finansal bütünleşmenin arttığı ve iç finansal piyasaların da dinamikleştiği bir ortamda dalgalı kur rejiminin bağımsız para siyaseti uygulamak için kâfi olmadığının giderek farkına varılması olarak da okumak mümkündür. Türkiye örneğinin klâsik makroekonomik Üçlü Açmaz (impossible trinity/trilemma) savının geçerli olmadığı istikametindeki görüşleri desteklemektedir. GOÜ neredeyse tam bir nakdî İkili Açmaz’la (dilemma) karşı karşıyadır; zira finansal akımların özgür olduğu ortamda, bu ülkelerin merkezbankaları dalgalı döviz kuru rejimi altında bile gecelik faiz oranlarına dayanarak tesirli para siyaseti uygulayamazlar. Ayrıyeten Türkiye örneği, kurumsal yapının ve yerleşiklerin döviz talebinin ikilemin bağlayıcılığını ve nasıl işlediğini anlamakta ne kadar kıymetli olduğunu da göstermektedir. |
| “Türkiye Modeli” – 2021 ve Sonrası: Rastgele maksatlar, gerçekleşmeler ve bir bilanço |
| Orhangazi, Özgür; Yeldan, A. Erinç (ODTÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2023-6) |
| 2021 sonbaharında Merkez Bankası’nın siyaset faizini indirmeye başlamasıyla birlikte döviz kurları yükselirken kısa bir mühlet sonra da enflasyon artışa geçti. Kısa müddette piyasa faizleri gerçek olarak negatif bölgeye çekildi. Aralık 2001’deki faiz indirimini takiben döviz kurlarındaki yükseliş hızlandı, piyasalardaki oynaklık denetimden çıkmaya başladı. Kurlardaki yükselişi dizginlemek için devreye evvel döviz kuru muhafazalı vadeli hesaplar, sonrasında da bir dizi bankacılık düzenlemesi sokuldu. Her ne kadar gerçek manada bir model çerçevesinde uygulanıyor olmasa da, bu siyasetlere “Türkiye modeli” ismi verildi. Bu çalışmada Eylül 2021’den itibaren uygulanan siyasetlerin sebep ve sonuçlarını anlamak üzere bir tartışma yürütüyoruz. Bu hedefle öncelikle 2001’den itibaren Türkiye iktisadının makro dinamiklerinin bir dönemlendirmesini sunuyoruz. Bu dinamiklerin ana eksenini dış sermaye hareketleri ve bu süreçte biriken ve ihmal edilen kırılganlıkların oluşturduğunu vurguladıktan sonra, 2021’de uygulanmaya başlanan siyaset çerçevesine odaklanıyoruz. Bu siyasetlerin ortaya çıkışını ve uygulanmasını tartışıp uygulanan siyasetlerin makro ekonomik sonuçlarını, Orta Vadeli Program çerçevesinde amaçlar ve gerçekleşmeler açısından inceledikten sonra bu siyasetler sonucunda ortaya çıkan bölüşüm şokunu inceliyoruz. |
Uzun ÖZETLER
Türkiye’de yakın devir merkez bankacılığı ve uygulanan siyasetlerin sonuçları
Ali ÇUFADAR
Türkiye’nin enflasyon hedeflemesi stratejisi ne vakit başladı ve nasıl sonuçlar verdi?
Türkiye’nin enflasyon hedeflemesi stratejisi 1990’lı yıllardaki yüksek enflasyon düşük büyüme periyodunu sona erdirmek için başlatılmıştır 1. Bu strateji çerçevesinde, TCMB 2000’li yılların başından itibaren fiyat istikrarına odaklanmış ve enflasyon hedeflemesi stratejisi çerçevesinde kısa vadeli siyaset faizini temel araç olarak kullanmaya başlamıştır . Bu siyasetlerin sonucunda, 2002-2016 yılları ortasında Türkiye’de düşük enflasyon seviyeleri ve istikrarlı büyüme gözlenmiştir .
TCMB bağımsızlığı neden azalmaya başladı ve bu durumun iktisada tesiri nedir?
TCMB bağımsızlığı, son yıllarda Türkiye’de iktisat siyasetlerinde büyümeyi önceleyen yaklaşımın öne çıkmasıyla birlikte azalmaya başlamıştır . Bilhassa Eylül 2021’den itibaren TCMB, düşük faiz siyaseti ve süratli kredi genişlemesi ile yüksek büyümeyi de temel gaye olarak görmüş, enflasyon hedeflemesi temel unsurlarından besbelli olarak uzaklaşmıştır . Bu durum, TCMB’nin para siyaseti araçlarının nominal çapa olma vasfının erozyona uğramasına, enflasyon oranlarının yükselmesine, döviz rezervlerinin kritik düzeylere düşmesine ve TCMB’nin makro-finansal istikrarı muhafaza kapasitesinin azalmasına neden olmuştur .
Operasyonel çerçevenin sürdürülebilir olmadığına dair hangi göstergeler var ve bu durumun tahlili için neler yapılabilir?
TCMB’nin düşük döviz rezervleri, enflasyon oranlarının yüksekliği, makro-finansal istikrarın korunamaması ve siyaset faizinin temel araç olduğu fiyat istikrarı odaklı siyasetlere geri dönülmesi gerekliliği yer almaktadır . Bu durum, mevcut para siyaseti operasyonel çerçevesinin sürdürülebilir olmadığını göstermektedir . Tahlil olarak, TCMB’nin tekrar fiyat istikrarına odaklanması ve döviz rezervlerini güçlendirmesi gerekmektedir . Bu çerçevede, kalkınmacı merkez bankacılığı yaklaşımının terk edilmesi ve piyasa işleyişine çok müdahale ögesi içeren para siyaseti araçlarının kullanımının azaltılması önerilmektedir .
Sonuç?
Başta TCMB’nin düşük döviz rezervleri olmak üzere, iktisadi göstergeler mevcut para siyaseti operasyonel çerçevesinin makro–finansal istikrar ve büyüme açısından sürdürülebilir olmadığını, politika faizinin temel araç olduğu fiyat istikrarı odaklı siyasetlere geri dönülmesinin zorunlu olduğunu göstermektedir. TCMB’nin tekrar fiyat istikrarına odaklanması ve döviz rezervlerini güçlendirmesi makro–finansal istikrar açısından ön koşul olarak görülmektedir. Bu çerçevede, 2017 yılından başlayarak uygulanan kalkınmacı merkez bankacılığı yaklaşımının ve piyasa işleyişine çok müdahale ögesi içeren para siyaseti araçlarının terk edilmesi gerekmektedir. Güncellenecek para siyaseti operasyonel
çerçevesinde, siyaset faizinin tekrar temel siyaset aracı olması sağlanmalıdır. Ancak, TCMB zarurî karşılıklar uygulamasının ve BDDK’nın makro–ihtiyati araçlarının da koordine ve makro–finansal istikrarı gözetecek şekilde etkin kullanılması uygun olacaktır. Öbür yandan, mahallî piyasalar üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması emeliyle kısa vadeli sermaye akımlarının aşırı artmasının önlenmesine yönelik kısıtlamaların piyasa işleyişini bozmayacak şekilde korunması, ekonominin dışsal şoklara karşı dayanıklılığını artıracaktır
İkili Açmaz çerçevesinden Türkiye’de yakın periyot Merkez Bankacılığı ve kur krizlerini anlamak
hasan cömert
İkili açmaz nedir?
İkili açmaz, bir ülkenin merkez bankasının hem döviz kuru hem de enflasyon maksatlarını birebir anda gerçekleştirmekte zorlandığı bir durumdur. Bu durumda, merkez bankası faiz oranlarını artırarak enflasyonu denetim etmeye çalışırken, birebir vakitte döviz kuru baskısı altında kalmaktadır. Bu nedenle, merkez bankası iki maksat ortasında bir istikrar kurmaya çalışırken, sık sık şiddetli bir dengeleme hareketi gerçekleştirmek zorunda kalır.
İkili açmaz durumunda ülke nasıl siyaset yürütebilir?
İkili açmaz durumunda, bir ülke siyaset yapıcıları, döviz kuru ve enflasyon gayeleri ortasında bir istikrar kurmaya çalışırlar. Bu dengeyi sağlamak için, merkez bankası ekseriyetle faiz oranlarını artırarak enflasyonu denetim etmeye çalışır. Fakat bu siyaset, birebir vakitte döviz kuru baskısı altında kalmaktadır. Bu nedenle, siyaset yapıcılarının, döviz kuru ve enflasyon maksatları ortasında bir istikrar kurmak için farklı araçları kullanmaları gerekebilir. Bu araçlar ortasında, döviz kuru müdahaleleri, sermaye denetimleri, maliye siyaseti ve yapısal ıslahatlar yer alabilir. Lakin, hangi araçların kullanılacağına karar vermek, siyaset yapıcılarının ülkenin özel şartlarını ve gereksinimlerini dikkate alarak yapacakları bir değerlendirmeye dayanır
Sonuç?
Basitleştirerek söyleyecek olursak neoliberal çerçevenin çok uzun yılardır bilinen/tekrarlanan önerisi, piyasa beklentilerine uyumlu olarak yüksek enflasyon (döviz kuru oynaklıkları) karşısında gecelik faizleri piyasa yapıcıları tatmin olana kadar yükseltmektir. Ancak Türkiye gibi GOÜ’de “yüksek” enflasyon olgusu yapısal bir olgu olup genellikle döviz şoklarının yansıması olarak ortaya çıkmaktadır. Döviz şokları ise tarif gereği ya döviz talebindeki ani artışlar, ya da arzdaki ani azalışlarla ilgilidir. Bu ani hareketler ise genel olarak beklentilere dayalı olarak yerleşikler, ya da yabancıların spekülatif davranışları sonucu oluşmaktadır. Meğer neoliberal merkez bankacılığının yaslanmış olduğu klasik Üçlü Açmaz çerçevesinde dalgalı döviz kurunun spekülatif davranışların şok etkisini emmesi ve merkez bankalarının, finansal piyasalar serbestken (tam konvertibilite altında) bağımsız para siyaseti uygulayabilmesi gerekir. Faiz hadlerinin yükseltilmesi önerisi, paradoksal olarak GOÜde aslında sermaye hareketlerinin kaprisleri karşısında bağımsız para siyaseti uygulanamayacağının da kabulü manasına gelmektedir.
Ayrıca merkez bankasının TL’yi tayınlayarak piyasa faizlerini bir anda ciddi ölçülerde yükselttiği durumlarda (2001–2002 krizinde olduğu gibi) ekonomik aktörlerin bilançoları hem kur şokundan, hem de yüksek faizlerden çok biçimde bozulmaktadır. Sonuç olarak bu türlü bir siyaset çerçevesi, ciddi kur şokları karşısında finansal türbülansların topyekûn bir gerçek sektör krizine dönmesi ihtimalini artırmaktadır. Öte taraftan, kanımızca tüm eksiklerine ve sorunlu yanlarına karşın yakın periyotta uygulanan merkez bankası politikaları ve paralelinde uygulanan tamamlayıcı siyasetler vakit kazanılmasına yardımcı olmuştur.
Ancak, yukarda tartıştığımız gibi bunların mevcut haliyle sürdürülebilmesi de mümkün gözükmemektedir. Var olan siyasetlerin problemleri neoliberal merkez bankacılığı siyasetlerinin doğruluğu manasına gelmemektedir. Alternatif paradigma arayışları gereklidir.
Kısaca şunu vurgulayabiliriz: Uzun periyotlu bir perspektiften bakıldığında, Türkiye gibi GOÜ’de rastgele bir ilerici siyaset arayışı, uluslararası kısıtları anlamak ve onların bağlayıcılığını gözetmek zorundadır. Bu açıdan BW sistemiyle ortaya çıkan para hiyerarşisini göz önüne alan dinamik bir teorik çerçeveye gereksinim vardır. Kanımızca genişletilmiş İkili Açmaz çerçevesi en azından bir başlangıç noktası / tartışma tabanı olabilir.
- Değişen ulusal ve uluslararası finansal piyasalar karşısında merkez bankaları gayelerine yalnızca gecelik faiz oranlarına dayalı bir para
politikasına dayanarak ulaşamazlar. - GOÜ’de sermaye akımları konusunda bütüncül bir çerçeve uygulamak gerekmektedir.
- Yerleşiklerin (diğer GOÜ’de olduğu gibi) risklerin artığı dönemlerde ellerindeki tüm TL varlıkları yabancı varlıklara ya da altın gibi
kıymetli mallara çevirme eğilimine karşı günü kurtaran değil, ciddi kurumsal değişikliklere muhtaçlık vardır. - Özellikle görece az gelişmiş bir ülkede başarılı bir para ve finansal piyasa politikaları sanayileşme stratejisinden farklı düşünülemez
“Türkiye Modeli” – 2021 ve Sonrası: Rastgele amaçlar, gerçekleşmeler ve bir bilanço
ERİNÇ YELDAN
ÖZGÜR ORHANGAZİ
Türkiye Modeli nedir?
“Türkiye Modeli” terimi, Türkiye’de son yıllarda uygulanan iktisat siyasetlerine verilen bir isimdir. Bu siyasetlerin gerçek manada bir model çerçevesinde uygulanmadığı belirtilmekle birlikte, bu terim çoklukla Türkiye’nin ekonomik büyüme ve istihdamı müdafaa tercihine dayalı siyasetlerini söz etmek için kullanılır.
2002-2021 devri nasıl gruplandırılmıştır?
2002-2021 devri, Türkiye iktisadının makro dinamiklerinin bir dönemlendirmesi yapılarak üç ana kümeye ayrılmıştır. Bu kümeler, 2002–2007: Dış sermaye girişleriyle istikrar,
2008–2009: Global finansal kriz,
2010–2013: Miktarsal genişleme,
2014–2017: Kur–faiz kıskacı,
2018–2021: Kur şokları, kriz eğilimleri olarak gruplandırılmıştır.
2002-2021 devri nasıl değerlendirilmiştir?
Özetleyecek olursak, AKP’nin birinci yılları global iktisadın genişleme içinde olduğu bir konjonktüre denk gelmiş idi. Büyük Ahenk (great moderation) diye tanımlanan bu devir, global finans sermayesinin yarattığı coşkular, köpükler ve dengesizliklerin Minsky noktası diye anılan hudutlara ulaşmasıyla birlikte krize sürüklendi. Sıcak para takviyeli, “hormonlu” diye söz edilen büyümenin ana kaynakları artık kurumaktaydı. Bunun ötesinde, AKP içindeki koalisyon kümeleri artık ulusal kaynaklardan daha büyük hisse kapma gayretini hızlandırmaktaydı.
AKP’nin, her ne pahasına olursa olsun, bir büyüme öyküsüne ihtiyacı keskinleşmekteydi. Bu kısa tarihçenin bize yansıttığı temel derslerden birisi, merkez bankalarının kendilerini yalnızca ve yalnızca fiyat istikrarı amacı ile sınırlamasının makroekonomik istikrarı sağlamaya yetmediği ve özellikle dövizin reel olarak bu denli ucuzlamasının yarattığı yapısal nitelikli problemleri görmezden gelmesinin tarihi bir hata olduğu gözlemidir. Türkiye iktisat yönetimi, 2001 sonrası periyotta sermaye hareketlerini âlâ yönetememiş, dövizin daima olarak ucuzlamasına kayıtsız kalmış, hatta desteklemiştir. “Şimdi artık her şey değişik”; “cari süreçler açığı finanse edilebildiği sürece sorun değildir” çeşidi dogmatik inançların ve sloganların arkasına gizlenen iktisat yönetimi, sıcak para akımlarının yarattığı istikrarsızlığı ve tahribatın boyutları karşısında merkez bankasının çaresizliğini “yapısal reform” söylemi ile geçiştirmiştir.
Sonuç olarak ?
“Türkiye modeli” olarak isimlendirilen yaklaşımın, iktidarın enflasyonu ve dış kırılganlıkları artırmak kıymetine kredi genişlemesi yoluyla ekonomik büyümeyi ve istihdamı muhafaza tercihine dayandığı ortaya çıkmıştır. Lakin, kredi genişlemesi yatırımları teşvik etmek yerine spekülatif faaliyetleri tetiklemiştir.
İkinci olarak, daha geniş bir perspektiften bakıldığında, “Türkiye modeli” sermayenin kârlılığını tekrar tesis eden bir yaklaşım olmuştur. Bu süreçte şirketlerin ve varlıklı bölümlerin yararları artmıştır. Birebir vakitte yüksek fiyat artışları ve toplumsal yardımlarla enflasyonun gerisinde kalan ücretlilere de politik takviye sağlanmıştır.
Üçüncü olarak, tüm retoriğe karşın Türkiye iktisadı hâlâ dış sermaye girişlerine bağımlıdır. Bu bağımlılık, net kusur ve noksan kaleminden kaynaklanan girişler, Merkez Bankası’nın swap operasyonları ve dost ülkelerden gelen dayanaklarla sürdürülmektedir. Ayrıca, Türkiye’nin ithalata olan bağımlılığı da devam etmektedir. İhracattaki artış, ithalattaki artışla birlikte gelmektedir.
Türkiye iktisadının yakın gelecek devirde de bu üç dinamik tarafından şekillendirileceği açıktır. Yüksek dış kırılganlıkların olduğu bir iktisatta sermayeyi canlandıran, lakin çalışanların ulusal gelirden aldığı hissesi azaltan, fakirleşmeye yol açan ve kâfi istihdam sağlamayan bir modelin sonlarını gözlemleyeceğiz. Bu sıkışıklık içinde, rastgele bir alternatifin şimdi ortaya çıkmadığı bir ortamda, el yordamı siyasetlerin bir müddet daha devam edeceği öngörülmektedir. Lakin dış kırılganlıklar sürdürülemez bir noktaya geldiğinde, sermaye denetimlerinin sertleşmesi yahut daha klasik bir siyaset çerçevesine dönülmesi üzere bir tercih yapılması gerekecektir. Orta ve uzun vadede dış sermaye girişlerine olan bağımlılık, yüksek ithalat oranları, endüstride düşük verimlilik ve düşük teknolojili emek – ağır üretim, ziraî üretimdeki gerileme, gelir ve varlık eşitsizliği, yoksulluk üzere sıkıntılarla ilgilenen bir siyaset çerçevesinin ortaya çıkma mümkünlüğü şu anda ufukta görülmemektedir
Doç. Dr. VeriDelisi
/*! This file is auto-generated */!function(c,d){“use strict”;var e=!1,o=!1;if(d.querySelector)if(c.addEventListener)e=!0;if(c.wp=c.wp||{},c.wp.receiveEmbedMessage);else if(c.wp.receiveEmbedMessage=function(e){var t=e.data;if(!t);else if(!(t.secret||t.message||t.value));else if(/[^a-zA-Z0-9]/.test(t.secret));else{for(var r,s,a,i=d.querySelectorAll(‘iframe[data-secret=”‘+t.secret+'”]’),n=d.querySelectorAll(‘blockquote[data-secret=”‘+t.secret+'”]’),o=new RegExp(“^https?:$”,”i”),l=0;l
/*! This file is auto-generated */!function(c,d){“use strict”;var e=!1,o=!1;if(d.querySelector)if(c.addEventListener)e=!0;if(c.wp=c.wp||{},c.wp.receiveEmbedMessage);else if(c.wp.receiveEmbedMessage=function(e){var t=e.data;if(!t);else if(!(t.secret||t.message||t.value));else if(/[^a-zA-Z0-9]/.test(t.secret));else{for(var r,s,a,i=d.querySelectorAll(‘iframe[data-secret=”‘+t.secret+'”]’),n=d.querySelectorAll(‘blockquote[data-secret=”‘+t.secret+'”]’),o=new RegExp(“^https?:$”,”i”),l=0;l
