Enflasyon, dış borçlar, kur krizi ve hatta resmi enflasyon bilgilerine karşı duyulan şüphe… Arjantin ve Türkiye sık sık birlikte anılmaya başladı. Pekala bu iki ülkedeki benzerlikler neden kaynaklanıyor?
Türkiye ile Arjantin, son devirde bilhassa enflasyonun gidişatı konusunda birlikte anılıyor. Geçen yıl Türkiye ve Arjantin’deki enflasyon oranları dünyanın birçok ülkesinin çok üstünde seyretti. Enflasyon 2022 sonunda Arjantin’de yüzde 95’e ulaşırken Ekim 2022’de 24 yılın tepesi olan yüzde 85,51’i gören Türkiye yılı yüzde 64’ün biraz üzerinde bir enflasyonla tamamladı.
Arjantin ve Türkiye 2000’lerin başında yaşadığı borç ve kur krizi münasebetiyle da karşılaştırılıyordu. Her iki ülke de farklı siyasetler uygulayarak o dönemki krizden çıkmayı başarsa da uygulanan siyasetler mevcut ekonomik yapılarında bir değişime yol açmadı. Şimdiki datalar hem Arjantin hem de Türkiye’de döviz cinsi borçların yüksek olduğunu buna rağmen döviz rezervlerinin önemli bir formda azaldığını gösteriyor.
Dış borç oranı Türkiye’de yüksek
Londra merkezli global iktisat dataları merkezi CEIC’e nazaran, Arjantin’in dış borcu 2022’nin sonunda GSYİH’sinin yüzde 45’ine ulaştı. Türkiye’nin dış borcunun ulusal gelirine oranı ise Mart sonu itibariyle yüzde 50,7 düzeyinde bulunuyor. Arjantin pesosu bu yıl dolar karşısında yüzde 35 bedel kaybederken Türk Lirası’nın (TL) bedel kaybı da yüzde 20’yi buldu.
Uluslararası Para Fonu (IMF), geçen yıl Arjantin için 44 milyar dolarlık bir kredi programı uygulamaya koymuştu. Fon bu yıl ise 5,3 milyar dolarlık yeni bir krediyi onayladı. Arjantin ile benzeri biçimde dış kaynak muhtaçlığı olan Türkiye ise seçimlerin akabinde rasyonel siyasetlere dönüş iletisiyle yabancı yatırımları Türkiye’ye çekme uğraşını artırdı. Körfez sermayesine yönelen iktidar, en son Birleşik Arap Emirlikleri ile güç, ulaştırma, savunma sanayi üzere çeşitli alanlarda 50,7 milyar dolarlık muahede imzalandığını açıkladı.
Arjantin’de faiz enflasyona yakın
Öte yandan enflasyonla uğraş etmek emeliyle Arjantin’de siyaset faizleri enflasyona yakın tutulurken Türkiye de enflasyon ve faizler ortasında büyük farklılıklar bulunuyor. Bu nedenle Türkiye, Arjantin’den daha fazla bir negatif gerçek faiz veriyor. Bu da yabancı yatırımlar açısından en büyük aksiliklerden birini teşkil ediyor.
Arjantin Merkez Bankası (BCRA), en son Mayıs ayında siyaset faizini 600 baz puan artırarak yüzde 97’ye yükseltti. Ülkede enflasyon Nisan ayında aylık yüzde 8,4 ve yıllık yüzde 108,8 olarak kaydedilmişti. Türkiye’de resmi datalara nazaran haziranda enflasyon yüzde 38,21 olurken siyaset faizi yüzde 17,5 düzeyinde bulunuyor. Bağımsız araştırmacıların oluşturduğu ENAG’a nazaran ise Türkiye’de enflasyon yüzde 108’i geçiyor.
Peki Arjantin ve Türkiye ekonomileri ne kadar benzeri?
“Dolarizasyon ve krizler benzerlik taşıyor”
DW Türkçe’ye konuşan iktisatçı Doç. Dr. Ümit Akçay, her iki ülkenin de tarihi olarak yaşadığı misal tecrübeler olduğuna işaret ediyor. 1945 sonrasında görülen ithal ikameci endüstrileşme stratejileri, bunların birikim/büyüme modeli krizi ile sonuçlanması, 1980’lerde neoliberal siyasetlere geçiş, sermaye hareketlerinin giderek ehemmiyet kazanması, dolarizasyon ve ekonomik krizler bu benzerlikler ortasında yer alıyor.
Özellikle en yakın olarak 2018’de, ABD merkez bankası Fed’in faiz artışlarının doruğunda her iki ülkede döviz krizinin yaşandığını hatırlatan Akçay, iki ülke ortasındaki temel farkın ise üretim yapısı ve ihracatın bileşimiyle ilgili olduğunu söylüyor.
“Erken sanayisizleşme süreci”
Arjantin’in Harvard profesörü Dani Rodrik’in ‘erken sanayisizleşme’ olarak isimlendirdiği süreci çok keskin bir biçimde yaşadığını ve bugün imalat endüstrinin ulusal gelire katkısının çok sonlu olduğunu aktaran Akçay, “Dolayısıyla ihracat büyük ölçüde ziraî eserlerin dışsatımına dayanıyor. Bu ise global emtia fiyat hareketlerinin ülke iktisadına tesirlerini çok daha bariz hale getiriyor. Velhasıl, Arjantin için hem global finansal çevrimler hem global emtia çevrimleri önemli” diyor.
Türkiye’de de bilhassa 2001 kriz sonrası uygulanan IMF programı sonucunda “erken sanayisizleşme” sürecinin yaşandığına işaret eden Akçay, ekliyor: “Ancak bilhassa 2013 sonrasında Arjantin’in aksine bir ‘yeniden sanayileşme’ süreci yaşanıyor, imalat endüstrinin ulusal gelire katkısı daima artıyor.”
Dünya Bankası datalarına nazaran 2022’de imalat endüstrinin ulusal gelire katkısı Arjantin’de yüzde 15 düzeyindeyken Türkiye’de yüzde 22 seviyesinde bulunuyor.
“Sendikalar Arjantin’de güçlü”
Ümit Akçay’a nazaran bir öteki farklılık ise emek hareketinin ve sendikaların durumu ile ilgili. Akçay, 2000’lerin başındaki IMF programı ve özelleştirmeler Türkiye’de emek hareketini tasfiye etmişken Arjantin’deki Peronist iktidar sayesinde sendikaların güçlerini koruduğunu söylüyor.
2000’lerin başında kur ve borç krizi yaşayan Türkiye ve Arjantin’de buna karşı uygulanan siyasetler da farklılık gösteriyor. O devir Arjantin borçlarını kısmen ödeyemeyeceğini ilan ederek IMF ile yollarını ayırırken Türkiye IMF eşliğinde yeni bir program oluşturdu.
“Büyüme ve üretim yapısı değişmedi”
Ümit Akçay, “Arjantin’de iktidara gelen sol Peronistler literatürde ‘yeni kalkınmacılık’ ya da ‘post-neoliberalizm’ olarak isimlendirilen siyasetler uyguladılar. Lakin görüldüğü ki, bu retorik değişimine karşın uygulamada ekonomik yapıda çok esaslı bir değişim yaşanmadı” diye konuşuyor.
Ülkede sermaye girişlerine ve tarım eserleri ihracatına dayalı büyüme ve üretim yapısının değişmediğini belirten Akçay, bilhassa 2013 sonrasında sermaye girişlerinin yavaşlaması ve global emtia fiyatlarının gerilemesiyle Peronistlerin, tekrar dağıtımcı siyasetlerini sürdürmekte giderek daha fazla zorlanmaya başladıklarını, birkaç yıl sonra ise Macri başkanlığındaki sağın iktidara gelerek bir IMF programını uygulamaya koyduğunu anlatıyor.
Akçay şöyle devam ediyor: “Kemer sıkma önlemleri ve sermaye girişlerine dayalı modeli derinleştirme istikametindeki önlemler önemli bir toplumsal reaksiyonla karşılaşınca 2019’da Macri iktidarı kaybetti. Lakin tekrar iktidara gelen sol Peronistler Covid-19 periyodunda yaşanan ekonomik meseleleri denetim edemedi. Türkiye’den de aşina olduğumuz sermaye çıkışları (ya da yerleşiklerin döviz talebi) yerli paranın kıymet kaybetmesi ve bunun enflasyona yansıması sistemi, enflasyonu denetimden çıkardı.”
Sermaye girişlerine dayanan model
Türkiye’de ise 2001 programının temel olarak iç talebe dayalı ve sermaye girişleriyle desteklenen bir büyüme modelini getirdiğini söyleyen Akçay, “Bu modelin temel sorunu, yüksek işsizliği ve cari açığı kronik hale getirmesi ve büyümenin ve enflasyonun sermaye girişlerine bağımlı hale getirmesiydi. 2013 sonrası sermaye girişleri yavaşlamaya başlayınca bu model sürdürülemez hale geldi” yorumunu yapıyor.
Öte yandan her iki ülkede de döviz rezervlerinin bilhassa Covid-19 periyodundan sonra süratle eridiğini görülüyor.
“Döviz rezervlerinde artış başladı”
Özellikle yurt içi yerleşiklerden gelen döviz talebinin sınırlanmasının, her iki ülke için de kritik bir sorun olduğuna işaret eden Ümit Akçay, “Ancak bu mevzuda Türkiye’deki siyaset yapıcıların daha ‘yaratıcı’ olduğunu söylemeliyiz” diyor ve ekliyor: “Arjantin faiz artırmasına karşın yerli parasına itimadı sağlayamadı. Ek olarak Arjantin’de hane halkları dövizlerini bankacılık sistemi içinde tutmuyor, güvensizlik nedeniyle sistemden çekiyor.
Türkiye’deki meseleler bu evreye gelmeden devreye sokulan Kur Muhafazalı Mevduat uygulaması, yerleşiklerin döviz talebini belli bir devir için de olsa sınırladı. Türkiye’de seçim sonrası devirde TCMB rezervlerinde artışın başladığını görüyoruz, münasebetiyle bu alandaki riskler azalmaya başladı.”
Merkez Bankası’nın bilgilerine nazaran 14 Temmuz haftasında TCMB’nin net rezerv 81 milyon dolar artışla 13,2 milyar dolara çıktı. Swap hariç net rezerv ise eksi 48,4 milyar dolar oldu. Bir evvelki hafta bu sayı eksi 48,1 milyar dolara olarak kaydedilmişti. Arjantin’in net döviz rezervlerinin ise Reuters’e nazaran eksi 4,5 ila 7 miyar dolar ortasında olduğu iddia ediliyor.
Ümit Akçay’a nazaran Türkiye ile Arjantin, dünya ekonomisindeki yarı-çevre ülke olma pozisyonları ve global mali hiyerarşide alt basamaklarda kalan yerli paraları nedeniyle emsal ekonomik ve finansal sıkıntılarla karşı karşıya kalıyorlar. Lakin benzeri istikametteki bu dış etkenler, her iki ülke içindeki siyasal ve sınıfsal güç istikrarlarının oluşturduğu büyüme koalisyonlarının prizmalarından geçerek tesirli oluyor.
Türkiye’nin Arjantin ile birebir sonu yaşama ihtimalinin olmadığını tabir eden Akçay, “Özellikle üretim ve ihracat yapılarındaki farklılıklar, iki ülkeyi ayrıştırıyor. Mevcut şartlar altında Türkiye’nin bir moratoryum ilan etmesi kelam mevzu değil” diyor.
“Davaların konusu olabilir”
Ancak Türkiye’nin enflasyon konusunda Arjantin’e emsal bir formda güvenilmez ülke sayılabileceği konusunda ikazlar da var.
DW Türkçe’ye konuşan ve enflasyon konusunda çalışmalarıyla bilinen ENAG Kurucusu Prof. Dr. Veysel Ulusoy’a nazaran kurumların güvenilirliği ve resmi bilgilerin şeffaflığı konusunda Arjantin ile Türkiye ortasında benzerlikler bulunuyor.
2000’lerin başından itibaren derin bir ekonomik krize sürüklenen Arjantin’de hükümet, 2007’den başlayarak TÜFE enflasyon datalarını Arjantin’in TÜİK’i olan INDEC’e (Ulusal İstatistik ve Sayım Enstitüsü) baskı yaparak düşük göstermeye başlamış, Türkiye’ye emsal biçimde Arjantin’de de bağımsız kurumlarla resmi bilgiler ortasındaki fark giderek açılmıştı. Bunun üzerine IMF ve OECD (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü) üzere global kuruluşlar Arjantin’in resmi enflasyon datalarını yayınlamayı bırakırken ülkenin kredi risk primi rekor düzeylere ulaşmıştı.
Güncel datalara nazaran Türkiye’nin kredi risk primini gösteren 5 yıllık CDS’leri 447 puan düzeyinde bulunuyor. Prof. Ulusoy, Türkiye’nin de tıpkı Arjantin üzere enflasyon datalarında oynama yapmasının yarattığı tehlikelere işaret ederek 2010’larda Arjantin’de sunulan yanlış resmi enflasyon raporlarının milletlerarası davalara bahis olduğunu hatırlatıyor.
ABD’de bu hususta çok sayıda dava açıldığına işaret eden Ulusoy, en son Ohio’da açılan yaklaşık 600 milyon dolarlık bir dava olduğunu söylüyor.
Ekonomik pahaların ortak paydası olan enflasyonun gerçekte olandan hayli ayrılmasının alım gücünün yanı sıra ulusal gelir, yatırımlar ve dış ticareti de olumsuz etkilediğini vurgulayan Ulusoy, “Enflasyon ve buna bağlı kayıplar (hayat sigortası, devlet bono ve tahvilleri ve büyümeye endeksli başka menkul değerlerde olduğu gibi) orta ve uzun vadede davalara husus olacaktır” uyarısı yapıyor.
t24.com
