Bu yüzyılın başlarında Arjantin ve Türkiye’de IMF programları, toplumsal buhranlara ve iktidar değişikliklerine yol açmıştı. Bugünlerde IMF iki ülkede de gündemdedir.
Geçen yıl IMF-Arjantin ilgilerini, Türkiye ile de karşılaştırarak iki yazıda incelemiştim (Sol Haber, 7 Ocak ve 11 Şubat 2022). Sonrasında iki ülkede de farklı gelişmeler oldu. Aktarmalar ve eklentilerle karşılaştırmayı yenileştirmek istiyorum.
2018-2019: IMF’nin ‘kirli’ Arjantin kredisi
Arjantin’de 2015 seçimi, Sol Peronist iktidarın mağlubiyetiyle sonuçlandı. Başkanlığı, finans kapitalin ve ABD’nin gözdesi Maricio Macri kazandı.
Sonrasında Macri, Arjantin’i şantaj altında tutan spekülatörlerin (“akbaba fonların”) alacaklarını ödedi; sermaye hareketlerini özgürleştirdi; bütçe açığını dış borçlanmayla karşıladı. Bu ölçüsüz adımlar krize yol açtı. 2018’de IMF devreye girdi.
IMF, Macri idaresi ile şaibeli bir program imzaladı. Ülke kotasını 12 misli aşan 57 milyar dolarlık kredi muahedesi, IMF tarihinde bir rekordur. Aralık 2021’de yayımlanan IMF’nin bir İç Kontrol Raporu (“Ex-Post Evaluation of the 2018 Argentian Stand-by”), kredinin Ekim 2019 seçimini Macri’nin kazanması önceliği taşıdığını açıkça itiraf ediyordu.
Program, sermaye hareketlerini tümüyle özgür bırakmaktaydı. Macri idaresi iki yılda 57 milyar dolarlık kredinin 44 milyarını kullandı. Sonraki istatistikler gösterecekti ki birebir tarihlerde yerli burjuvazi, ülke-dışına tıpkı ölçüde fon çıkarmıştır. Kısacası, IMF kredisi tümüyle Arjantin rantiyelerine, şirketlerine ve dış dünyaya aktarılmıştır.
Program amaçlarının hiçbiri gerçekleşmedi. Finansal piyasalar karıştı; sermaye hareketleri Ağustos 2019’da tıkandı. IMF, programın uygulanmasına son verdi. İki ay sonraki başkanlık seçimini Sol Peronist aday Alberto Fernandez kazandı. Fernandez, Ocak 2020’de idaresi devraldığında iktisat IMF’nin yarattığı krizle cebelleşmekteydi. 44 milyar dolarlık IMF borcunu da devralarak…
2022: IMF ‘kirli’ alacağını ‘insaflı’ bir krediye dönüştürüyor
IMF, 2018-2019’da Macri idaresine ödenen; fakat program sayesinde “buharlaşan” 44 milyar dolarlık kredinin birinci taksitlerini yeni Arjantin idaresinden 2020’de talep etmeye başladı.
Başkan Fernandez evvel kabul etmedi; “kirli kredi” gerekçesiyle karşı hücuma geçti. Eylül 2021’de BM Genel Kurulu’nda konuştu. IMF’nin Macri idaresine açtığı kredileri “zehirli ve ölçüsüz” olarak nitelendirdi: “Arjantin’e aktarılan kaynakların değerli bir kısmı sermaye hesabının sorumsuzlukla açılması yüzünden ülkeyi terk etti. Böylesine bir sapkınlığı haklı gösterebilecek rastgele bir teknik ve ahlâkî neden kelam konusu olamaz.”
Ne var ki, “kirli” de olsa, IMF borcu reddedilemez. Macri’nin imzaladığı kredi muahedesinin taksitlerinden biri ödenmezse Arjantin’in tüm dış borçları temerrüde sürüklenir; dış finansman kaynakları tıkanır. Yeni idare evvel Arjantin’in tüm devlet borçlarını tekrar yapılandırdı. IMF borcu için de müzakereleri başlattı.
IMF kredileri nasıl geri ödenir? Kamu maliyesinde kemer sıkma yoluyla yaratılacak bir bütçe fazlası ile… İç talep, hatta ulusal gelir daralırken IMF’ye kaynak aktarılır. Müzakereleri yöneten İktisat Bakanı Martin Guzman kemer sıkma seçeneğini reddetti. Kredi taksitleri, büyüyen bir iktisattan ödenmeliydi; bütçe kaynakları, kamu harcamaları büyümenin desteklenmesi için gerekliydi. Çeşitli ülkelerden solcu iktisatçılar IMF’ye, bu seçeneği destekleyen bir açık mektup imzaladı.
İşin tuhafı, bu teklif IMF’nin resmî doktrininde kıymetli bir revizyonla da eş-zamanlıdır: Korona salgını sonrasında Batı’da Keynes’gil siyasetler, bütçe açıkları saygınlık kazanmakta; IMF raporlarında da desteklenmektedir. Bu yeni doktrinin “Güney” coğrafyasının borçlu ülkelerine taşındığı birinci (ve şimdilik son) IMF örneği, 28 Ocak 2022’de Arjantin’le imzalanan ve 44 milyar dolarlık kredinin tekrar yapılandırılmasını sağlayan muahede oldu.
Yeni mutabakat “akaryakıt sübvansiyonlarının vakit içinde kaldırılması” dışında kamu maliyesinde sıkılaştırma taşımamakta; bütçe kaynaklı toplumsal harcamaları desteklemekteydi Enflasyonla çabayı finansal araçlarla sınırlamakta; memleketler arası rezervlerle ilgili gayeler koymakta ve sermaye hareketlerini denetleyen usullere yeşil ışık yakmaktaydı.
Bu müzakereleri yakından izleyen iki Amerikalı iktisatçı, Arjantin’le yapılan muahedeyi “pembe gözlüklerle” değerlendiler: “IMF’nin kemer sıkma ısrarından vazgeçmesi çok değerlidir. Arjantin iktisadının canlanması bu sayede sürebilecektir. Arjantin, öteki dış borç krizleri için de örnek olabilir. Benzeri ülkeler, yıkıcı kemer sıkma ve öbür ağır şartlara mahkûm olmadan IMF’ye başvurabilirler.” (Joseph Stiglitz ve Mark Weisbrot, CEPR, 2 Şubat 2022).
Amerikalı iktisatçılar fazla optimisttir. IMF’nin yeni lideri Kristalina Georgieva, Arjantin’le görüşmeleri, katı kemer sıkma gayeleri ile başlatmıştı. Arjantin kredisinin “kirli” niteliğini örtülü olarak itiraf eden IMF’nin İç Kontrol Raporu yıl sonunda yayımlanınca Georgieva’yı ve IMF idaresini köşeye sıkıştırdı. Kemer sıkma gayeleri içermeyen Arjantin mutabakatı bu nedenle kabul edildi; istisnaîdir.
Aynı tarihlerde IMF’nin Sri Lanka, Pakistan, Tunus’ta yürüttüğü programlar göstermektedir ki, malî disiplin unsuru etraf ekonomilerinde ödünsüz süregelmektedir.
2020 sonrasında Arjantin, Türkiye: Benzerlikler, farklılıklar
2020 ve sonrasında Arjantin ve Türkiye ortasında iktisat siyasetlerinde benzerlikler var. Arjantin’de solcu Fernandez’in “çiçeği burnunda” ve Türkiye’de Saray’ın “kıdemli” iktidarları büyümeye öncelik verdi; makro-ekonomik siyasetlerde neoliberal istikrar kurallarını çiğnedi. İki ülkede de enflasyon hızlandı; dış finansman meseleleri ağırlaştı.
Temel fark, siyaset araçlarında ve sonuçlarda ortaya çıkıyor: Türkiye genişleyici para siyasetlerine, şirketlere dönük ucuz kredi pompalamasına öncelik verdi; bütçe kaynaklarını işçilerden ve gerçek iktisattan esirgedi. Arjantin ise kamu harcamalarının sürüklediği maliye siyasetine, toplumsal harcamalara ve yatırımlara yük verdi.
Farklılaşmanın bir boyutu IMF’nin Fiscal Monitor tablolarında gözleniyor. Üç yıl ile sınırlayalım; 2019, 2020 ve 2022’de kamu harcamaları / ulusal gelir yüzdelerine odaklanalım: Türkiye: 35,7→34,0→ 28,0; Arjantin: 37,7→%42,1→37,2… Türkiye’nin 2020’deki korona salgınında dahi kamu kaynaklarını vatandaşlardan esirgediği dikkat caziptir.
Genişleyici para ve maliye siyasetleri büyümeyi besler; lakin öteki sonuçlar farklılaşır: Kredi genişlemesinde bölüşüm, kaynak tahsisi, sermayenin kontrolündedir. Son yıllarda Türkiye’de istatistiklerin açığa çıkardığı çeşitten emek-karşıtı bir bölüşüm şokuna, artan fakirleşmeye yol açabilir. Haziran 2023 sonrasında Saray’ın yeni iktisat grubu bu süreci IMF’siz bir IMF programının kemer sıkma formülleri ile bütünleştirmektedir. Dolaylı vergi artışlarının pompaladığı artırımlar, işçi sınıfların toplumsal buhranını ağırlaştırmaktadır.
Kamu harcamalarının sürüklediği maliye siyasetleri ise siyasal iktidarın kontrolündedir. Solcu bir iktidar, işçileri enflasyona karşı koruyabilir; yoksulluğu aşağı çekebilir. Bu seçeneğe Fernandez hükümetinin (2022’deki “insaflı” IMF programını da içeren) üç yıllık bilançosu örnek gösterilebilir. Salgın devrinde ve sonrasında malî disiplin bir öncelik olmadı. Bütçeden fakirlere nakit transferlerinin yükseldiğini, yatırımlarda %35’lik, istihdamda 1,7 milyonluk artışların gerçekleştiğini öğreniyoruz. 2021-2022’de büyüme temposu yüksek (%10,4 ve %5,2) seyretti; işsizlik oranı 2019-2022 ortasında 2,8 puan (%9,8 → %7,0) geriledi.
Öte yandan Arjantin’de ağır bir kuraklık, buğday ve soya ihracatında milyarlarca dolarlık gerilemeye yol açtı. Döviz fiyatları sıçradı; enflasyonu tırmandırdı. Haziran 2023’te tüketici enflasyonu %114, merkez bankası siyaset faizi %97’dir.
IMF programı ise sürdürülmektedir: Programın enflasyon ve döviz rezervi gayeleri revizyondan geçirildi. 29 Temmuz’da 7,5 milyar dolarlık bir kredi dilimi IMF’nin alacak toplamından mahsup edildi.
Arjantin’de enflasyonun ve IMF programının seyri bizi de ilgilendiriyor. İktisatçılarımızın izlemesi öğretici olacaktır.
Sol
