Çin Afrika’yı zorluyor… Kredi musluğunu kıstı! Çin’in Afrika stratejisi ne?

Çin’le Afrika alakalarının başlangıç noktası olarak 1949’daki ihtilali almak gerekiyor. Gerçekten ‘komünist’ Çin’in kıtayla birinci bağlantıları 1955’te toplanan Bandung Konferansı’yla başladı. Bu konferans, dünya komünist hareketinin başkanı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ortasında çaba altında hırpalanan Asya ve Afrika devletlerini ‘Güney-Güney iş birliği’ ismi altında bir ortaya getirdi ki daha sonra Bağlantısızlar Hareketi’nin doğuşu bu konferanstan etkilenecekti.

‘Güney-Güney işbirliği’ retoriği, Çin’in kıtayla 1980’lere kadar sürdüreceği ideoloji temelli bağlantıların destek noktası oldu. Yeniden de bu retorik, Angola’da SSCB ve Küba’nın askeri manada etkin olarak desteklediği Angola’nın Bağımsızlığı için Halk Hareketi (MPLA) güçlerine karşı Çin’in Washington’la eş güdüm içerisinde Angola’nın Tam Bağımsızlığı için Ulusal Birlik (UNITA) üzere çok sağcı oluşumları desteklemesine mahzur teşkil etmedi. Bu ‘Güney-Güney işbirliği’ retoriğini aşan eş güdüm çok sonraları SSCB’nin Afganistan müdahalesinin akabinde cihatçı kümelerin desteklenmesinde de görülecekti.

Fakat asıl olarak SSCB-ABD çekişmesinden çıkar elde etme temelli, akademisyenlerin ‘diplomasi için ekonomi’ olarak da isimlendirdiği bu kelamda ideolojik yaklaşım çok uzun ömürlü olmadı. Mao Zedung’un vefatıyla iktidarı devralan Deng Xiaoping, liberal siyasetleriyle Çin’i piyasalaşma sürecine soktu. Çin bu süreçte Afrika’yı unuttu.

Çin, 1971’de 26 Afrika devletinin de takviyesiyle BM nezdinde tanınmıştı. Münasebetiyle artık Çin’in asıl odağı 1989’daki Tiananmen protestolarına kadar dizginsiz kapitalistleşme sürecini sürdürmekti. Sonunda mükafatını Dünya Ticaret Örgütü’ne katılabilerek alacaktı. Aslında SSCB de misal bir süreçten geçmiş ama bu süreçte Çin’den farklı olarak devletin sürekliliği bozulmuş, ‘birlik devleti’ yıkılmış, 1993’te farklı bir anayasa ve devlet ilan edilmişti. Çin süratle gelişti.

Dünya devletleri yıllık yüzde 5 büyüme gösterirken Çin istikrarlı olarak yıllık yüzde 10 büyüme oranlarını gördü. Kimi vakit bu oran yüzde 14, 15’leri buldu. Artık ‘ekonomi için diplomasi’ periyoduna geçilmişti. Eser bolluğu vardı. Ticaret süratle arttı. 1970’lerin sonunda 20 milyar dolar olan dış ticaret hacmi, 2000’lerde 475 milyar dolar olmuştu ki bugün bu sayı 6 trilyon dolardır. 1970’lerin sonunda 300 milyar doları anca aşabilen gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH) 2000’lerde 1 trilyon dolara ulaşmıştı ki bugün bu sayı da 17 trilyon dolardır.

Fakat artan nüfus ve üretimin hudutlarını aşan devasa bir güç gereksinmesi vardı. Bir örnek vermek gerekirse, GSYİH’si 1993’ten beri yedi kat artan Çin’in ham petrol ithalatı 117 kat artış gösterdi. Üstte değinildiği üzere var olan eser bolluğunun bir formda elden çıkarılması, yanı sıra, Vladimir Lenin’in 20’nci yüzyılın başında ’emperyalizmin alametifarikası’ olarak işaret ettiği sermaye ihracının bir an evvel gerçekleşmesi zorunluğa dönüştü. Çin sahip olduğu fevkalâde dövizi bir formda eritemezse personel fiyatları ve ardından fiyatlar artabilirdi. Meğer ABD aleyhine yaratılan dış ticaret açıklarının korunması için para ünitesinin pahası düşük kalmalıydı.

ÇİN AFRİKAYI TEKRAR KEŞFETTİ

Çin süratle Mısır, Nijerya, Cezayir, Güney Afrika, Mozambik, Etiyopya, Angola, Nijer, Zambiya, Sudan, Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Fas pazarına girdi. En önemli ilgi alanlarını petrol, doğal gaz, altın, bakır, uranyum oluşturuyordu.

Moskova’nın Batı Afrika’daki yeni hareketliliğinden farklı olarak Çin kıtaya süreksiz, kısa vadeli, taktiksel ataklarla değil, kalıcı uzun vadeli, stratejik planlarla girdi. Çin’in iktisat güdülü bu atılımının politik karşılığını görmek değişiktir. Kıta devletlerine 1990-95 aralığında devlet lideri, başbakan ve bakanlar seviyesinde 28 resmi ziyaret düzenlenmişken, 2000 sonrası emsal bir müddet aralığında, örneğin 2006-2012 aralığında tam 317 resmi ziyaret düzenlendi. 1967’de kıtada 13 diplomatik misyon vardı, bugün 60 misyon var.

2000’lerin başında 10 milyar doları geçmeyen Çin-Afrika dış ticaret hacmi 2010 yılında 120 milyar dolara ulaştı ve Çin, kıtanın birinci ticari partneri oldu, bugün bu sayı 254 milyar dolara ulaştı. 2020 bilgilerine nazaran, Çin’in kıtaya ihracatı 114 milyar dolar, kıtadan ithalatı 62 milyar dolardı. Aslında Çin’in kıtadan ithalatı 2002, 2003 ve 2009 yılları dışında her vakit daha fazla oldu ancak 2015’te bu ivme aksine döndü.

Çin’in kıtadan ithalatının yüzde 90’ının güç ve maden eserlerinden, yalnızca yüzde 1’inin tüketim mallarından, ihracatının ise yüzde 76’sının yatırım ve tüketim mallarından oluştuğu düşünülürse, bu tablonun kıtanın geleceği için nasıl bir tehlike arz ettiği de anlaşılabilir.

Bu noktada da Çinli girişimcilerin direkt yabancı yatırımları (DYY) ve direkt devlete ilişkin bankaların hükümetin direktifleri doğrultusunda ‘Afrika’nın kalkınması’ ismi altında sağladığı borç ertelemeleri ve afları, hibeler, düşük faizli ve faizsiz krediler devreye giriyor. Çin bir ‘borç diplomasisi’ yürüterek, Afrika’nın Çin yatırım ve tüketim mallarını satın alabilmesinin devamını sağlıyor, bununla birlikte gerçekleştirdiği bu finansmanı dönüşümü olan üretim dallarına değil, sıhhat, eğitim, irtibat ve ulaşım üzere bölümlere sağlıyor. Afrika kısa vadede imar edilirken, uzun vadede endüstrisizleştirilip Çin üretimine daha da bağımlı kılınıyor. İstenen de bu. Hakikaten dizginsiz Çin iktisadının eser bolluğunun alternatifsiz olduğu bir pazara muhtaçlığı var.

TÜKETEREK KALKINMAYI SEÇTİ

Çin’in Afrika’daki DYY’leri 2000’lerin başında 50 milyon dolardı, bugün 4 milyar doları aşmış durumda. Bu DYY’lerin yüzde 28’i madencilik, yüzde 27’si inşaat ve altyapı dallarına.

Hibelerde de durum farksız değil. 2003’te 631 milyon dolar, 2015 sonrası 3 milyar dolar. Verilen kredilere baktığımızda da misal bir sektörel dağılım görüyoruz. 2020’de verilen 160 milyar dolar kredinin 106 milyar doları ulaşım, güç ve madencilik kesimine. ‘Kalkınma’ denilen olgunun temelini teşkil eden kamu, tarım ve sanayi kesimlerinin hissesine düşen ise 5 milyar dolardan biraz fazlası.

Diğer taraftan, kıtada aktif 3 binden fazla Çinli şirketin olduğunu hatırlatalım. Bu şirketlerin birçoklarının Çinli emekçi çalıştırdığı da biliniyor. 2009’da gündeme gelen ‘Angola’daki Çinli şirketler’ örnek gösterilebilir, bilindiği üzere çalışanlarının yüzde 80’inin Çin’den getirildiği ortaya çıkmış ve Pekin, ‘istihdam’ tenkitlerinin maksadı olmuştu.

Bu ‘borç diplomasisi’ yalnızca kıtanın toplam borcunun 145 milyar dolara çıkmasına sebep olmakla kalmadı, bu borcun ödenmesini Çinlilerin DYY’lerine ve Pekin’in hibe ve kredilerine bağımlı kıldı. Çin İhracat-İthalat Bankası’nın (Exim Bank) iddialarına nazaran Pekin, 2025’e kadar Afrika devletlerine bu kapsamda 1 trilyon dolar finansman daha sağlamış olacak ve varsayım edilebileceği üzere bu finansmanın lakin ufak bir yüzdesi kamu, tarım ve sanayi bölümlerine ayrılacak. Aslında bu strateji yalnızca Afrika’yla sonlu değil. Çin’den tertipli bir formda hibe alan 123 gelişmekte olan devlet var ve bunların yalnızca 41’i Afrika’da. Afrika’nın farkı, şu an için Çin’in çabucak hemen rakipsiz olduğu tek kıta olması ki buna geleceğiz.

AFRİKA’NIN BÂTIN SÖMÜRÜDEN ÇIKARI NE?

Afrika’nın çıkarı, dönüşümü olan bölümlerini taammüden geliştirmemekle birlikte Çin’in sıhhat, eğitim, irtibat ve ulaşım üzere görünür hayat standardını artırmasıdır. GSYİH’sinin üçte biri inşaat bölümünden kaynaklandığı düşünülürse Çin için bu pek de şaşırtan değil ve kârlı.

Ek olarak Afrika devletleri, Batı’nın sömürgeci geçmişinden, Memleketler arası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’nın ‘şartlı’ kredilerinden bıkmış durumda. Sonuç olarak bir tarafta kanlı bir sömürgecilik tarihi, iç işlerine sivil toplum kuruluşları (STK) ve yaptırımlar aracılığıyla müdahale ve dizginsiz sömürü, öbür tarafta da -gerçek ya da bir yanılsama- dostluk münasebetleri, ‘iç işlerine karışmama’ anlayışı ve hizmet kesimine gereğinden fazla ehemmiyet veren öteki bir tıp ‘sömürü’ var. Afrikalılar olan bitenin son derece farkında ve kimse tarafından kandırılmış değiller. En azından şimdilik, en ‘makul’ seçenekleri bu.

Burada ‘iç işlerine karışmama’ prensibini de biraz açmak lazım, zira ekseriyetle bir ‘jest’ olarak algılanıyor. Halbuki ki bu prensip daha çok Çin’in çıkarınadır. Kıtadaki madenler bir tarafa, nüfus ve üretim için Çin’e kesintisiz sağlanması gereken petrol ve doğal gazın yüzde 25’i Afrika’dan geliyor. Çin’in değerli bir öteki tedarikçisi de Ortadoğu. Her iki kıta/alt-kıta da istikrarsızlık, iç savaş, darbe üçlüsüne ziyadesiyle aşina olduğundan, güç güvenliğini rastgele bir isme ve hükümete bağlı hâle getirmemek Çin için en makulü.

Bu çeşit politik duruşları iktisat belirler. Örneğin güç güvenliğini ‘kendinde’ sağlamış bulunan Moskova’nın kıtadaki silah ihracatının yüzde 70’ini üstlenmesi, kıtada daima olarak ‘kolektif Batı’ iş birlikçileri ve karşıları yaratıyor. Mali, Burkina Faso, Gine ve son olarak Nijer’de halkın takviyesini de ardına alan cunta başkanlarının Ruslar tarafından açıkça desteklenebilmesinin sebebi bu. Moskova için bir saflaşma ve kaos, güçten sonra ona en çok kâr getiren savunma endüstrisinin daha fazla pazar bulması demek. Halbuki Çin’in bu cins saflaşmalarda bir çıkarı yok. O denli ki Nijer cuntasına askeri müdahale tehdidinde bulunan ABD’nin kıtadaki sadık müttefiki Nijerya, Çin’in de müttefiki.

Öte yandan, Çin kıtada şimdi yeni ve SSCB mirasını devralan Rusya üzere bir toplumsal tabanı da yok. Tabiri caizse Wagner dahil, hiçbir Rus birliğinin bulunmadığı bir ülkede, kimsenin tanımadığı bir cunta önderi iktidarı devirip, destekçileri de Fransa üslerini taşlarken Rusya bayrağı taşıyor, Çin değil. Bu durumun farkında olan Çin tüm kıtaya yayılmış 43 Konfüçyüs Enstitüsü ve ‘büyük dörtlü’ de denilen Xinhua, China Daily, CRI ve CGTN’si aracılığıyla kültürel tesirini güçlendirme, en azından kendisini anlatma isteğinde olabildiğince riskli hareketlerden kaçınıyor. Ayrıyeten bir sabun köpüğü üzere dağılmaması için kurmuş olduğu tek taraflı ‘bağımlılık’ bağlantısını de kurumsallaştırıyor. 1980’lerden beri üç yılda bir toplanarak çeşitli kararlara imza atan ve kıtadaki nitelikli işçilere eğitim ve burs imkanı sağlaması bakımından bir tıp ‘lobi’ fonksiyonu gören Afrika İşbirliği Forumu (FOCAC), Çin-Afrika İş Kurulu, Çin-Afrika Kalkınma Fonu ve her yıl 400’den fazla yatırımcıyı bir ortaya getiren Çin-Afrika İş ve Yatırım Forumu bu kurumsallaşmanın örnekleri ortasında görülebilir.

Tüm eksikliklerine karşın Çin, Afrika’da en büyük rakibi olarak bedellendirilen ABD’yi tüm ekonomik göstergelerde geçmiş durumda. Kolay bir karşılaştırma için 2000-2015 sayılarına bakarsak, ABD Exim Bank’ının kıtanın güç ve maden bölümlerine 1 milyar 200 milyon dolar finansman sağlarken, Çin Exim Bank’ı tıpkı bölümlere 18 milyar dolar finansman sağlayabildiğini görürüz. Eğitim, sıhhat, bağlantı ve ulaşım üzere bölümlerde ise bu uçurum daha da derinleşiyor. ABD’nin 283 milyon dolarlık finansmanına karşı Çin’in 28 milyar dolarlık finansmanı.